سیستەمی سیاسی، بەپێی پرۆژەی دەستووری هەرێمی کوردستان
ئەگەر لە كاتى كەوتنى رژێمى دیكتاتۆریى پێشوو لە 9/4/2003 ئێمه خاوەن دەستوور بووینایە، ئەوا ئەو دەستوورە لەلایەن دەستوورى هەمیشەیى عێراقى ساڵى 2005 دانى پێدا دەنرا و پێگەى هەرێمى كوردستان زۆر بەهێزتر دەبوو
سێ سیستەمی سیاسیی کلاسیکی هەن، کە لەلایەن دەوڵەتە جیاجیاکانی جیهان پیادە دەکرێن، ئەوانیش بریتین لە سیستەمی پەرلەمانی و سیستەمی سەرۆکایەتی و سیستەمی حکوومەتی کۆمەڵە
لە سیستەمی پەرلەمانیدا پەرلەمان مافی پرسیار و لێکۆڵینەوە لەگەڵ سەرۆک وەزیران و وەزیرەکانی هەیە و بۆی هەیە متمانەیان لێ وەربگرێتەوە، ئەگەر هاتو لە ئەرکەکانیان کەمتەرخەم بوون، بەرامبەر ئەوە، ئەنجومەنی وەزیران بۆی هەیە پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە
لە سیستەمی سەرۆکایەتیدا مافی بڕیاردان تەنیا و تەنیا مافی سەرۆکی وڵاتە
سیستەمی حکوومەتی کۆمەڵە بریتییە لە کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن، واتە کۆنترۆڵکردنی هەموو جومگە سەرەکییەکانی دەسەڵات
هه‌وڵه‌كانی هه‌رێم بۆ دامه‌زراندنی ده‌ستوور ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵی 2002
پ. ی. د. محەمەد عومەر مەولوود
مامۆستای کۆلێژی یاسا، لە زانکۆی نێودەوڵەتیی تیشک
گرنگیى دەستوور:
دەستوور بۆ هەر قەوارەیەكى سیاسى بە بناغەیەكى گرنگ دادەندرێت، جا چ ئەو قەوارەیە دەوڵەت بێت، یاخود هەرێمێكى فیدراڵى بێت، چونكە لە رێگاى دەستوورەوە دەسەڵاتەكانى وڵات بە دامەزراوەیی دەكرێن و سنووریان بۆ دیارى دەكرێت، بۆ ئەوەى هیچ كامیان سنوورى خۆى نەبەزێنێت و لەم بوارەدا جۆن جەى (John Jay)، كە یەكەم سەرۆكى دادگاى ئەمەریكییە (Supreme Court) دەڵێت، دەسەڵاتداران كە یاسا بۆ خەڵكى دەردەكەن و تاكەكانى كۆمەڵگاى پێیەوە پابەند دەكەن، پێویستە ئەوانیش پابەند بن بە یاسایەك، كە ئەویش دەستوورە، لێرەدا َپێویستە ئاماژه بەوە بكەین، كە هەندێك لە شارەزایانى بوارى دەستوور دەڵێن، دەستوور تەنیا ئامرازێكە بۆ دابینكردنى ئازادییەكان، بەڵام هه‌ندێكى دیكەیان دەڵێن، كە دەستوور تەنیا بۆ رێكخستنى دەسەڵاتەكانە، لەكاتێكدا كە بۆچوونى سێیەم دەڵێت، دەستوور ئامرازێكە بۆ تێکهەڵكێشانى ئازادییەكان لەگەڵ دەسەڵاتەكان. بەهەر حاڵ، دەستوور زۆر پێویستە بۆ هەرێمى كوردستان و دەبوایە زۆر زوو ئێمه خاوەن دەستوورى خۆمان بووینایە، چونكە پەرلەمانى كوردستان به‌پێی بڕیاری ژماره 22 لە 4/10/1992، سیستەمى فیدراڵى بۆ هەرێمى كوردستان پەسەند كرد، بۆیە دەبوایە لەو كاتەوە دەسەڵاتدارانى كوردستان هەوڵیان بدابوایە بۆ دانانى دەستوورێك بۆ هەرێم، بەڵام لەبەر بارودۆخى هەرێم لەو كاتەدا، ئەم مەسەلەیە بایەخى پێ نەدرا، ئەمەش بە بڕواى ئێمه دەرەنجامى نەرێنیى هەبوو، چونكە ئەگەر لە كاتى كەوتنى رژێمى دیكتاتۆریى پێشوو لە 9/4/2003 ئێمه خاوەن دەستوور بوینایە، ئەوا ئەو دەستوورە لەلایەن دەستوورى هەمیشەیى عێراقى ساڵى 2005 دانى پێدا دەنرا و پێگەى هەرێمى كوردستان زۆر بەهێزتر دەبوو .
تێپەڕبوونی زیاتر له 14 ساڵ بەسەر پەیڕەوکردنی سیستەمی فیدراڵی له عێراق، به‌پێی ده‌ستووری ساڵی 2005، ئەو دەستوورەی کە لە ماددە (117/ یەکەم )دا دانی بە هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتەکانیدا ناوە، وەکو هەرێمێکی فیدراڵی، هەروەها بەپێی ماددەی 120 لە هەمان دەستوور هاتووە “هەرێم دەستووری خۆی دادەمەزرێنێ”، بەڵام لەگەڵ ئەوەش، ئێمە هەتا ئەمڕۆ نەبووینەتە خاوەن دەستووری خۆمان، ئەمەش بێ گومان دیاردەیەکی نامۆیە و زۆر ئاماژەی نەرێنیی تێدا هەیە.
سیستەمه سیاسییه كلاسیكییەكانی حوكمڕانی:
سەبارەت بە سیستەمی سیاسی، کە بابەتی ئێمەیە، دەتوانم بڵێم، کە سیستەمی سیاسیی حوکمڕانی، لە بابەتە گرنگەکانی دەستوورە و سێ سیستەمی سیاسیی کلاسیکی هەیە، کە لەلایەن دەوڵەتە جیاجیاکانی جیهان پیادە دەکرێن، ئەوانیش بریتین لە سیستەمی پەرلەمانی و سیستەمی سەرۆکایەتی، واتە (رئاسی) و سیستەمی حکوومەتی کۆمەڵە، (حكومه الجمعیه).
لێرەدا خاڵێکی گرنگ هەیە، پێویستە ئاماژەی بۆ بکەم، کە ئەم سیستەمانە هەر یەکێکیان لە ژینگەیەکی تایبەت بە خۆی سەری هەڵداوە و گەشەی کردووە و لەگەڵ سروشتی کۆمەڵگای خۆی هاوتەریب بووە، بۆیە کە ئەو سیستەمە دەگوازرێتەوە بۆ وڵاتێکی تر، زۆر ئەستەمە دەقاودەق پیادە بکرێت، لەبەر بوونی جیاوازیی لەنێو کۆمەڵگەکان لە زۆر ڕووەوە٠
هەر یەکێك لەو سێ سیستەمەش خەسڵەت و تایبەتمەندیی خۆیان هەیە.
1- سیستەمی پەرلەمانی:
سیستەمی پەرلەمانی، کە لە وڵاتی بەریتانیاوە سەری هەڵداوە، بە شەو و ڕۆژێك دروست نەبووە، بەڵکوو ئەو سیستەمە بەرهەمی ململانێیەکی دوور و درێژ و پڕ لە توندوتیژی بووە، لەنێوان شای ئەو وڵاتە و گەلی بەڕیتانیا و بە شێوەیەك رێکخڕاوە، کە لەگەڵ سروشتی کۆمەڵگای بەریتانی بگونجێت، ئەو سیستەمە لە دوو کۆڵەگە یاخود پرنسیپ پێکدێت، کە یەکەمیان دووانەیی دەستەڵاتی جێبەجێکردن لە دوو سەرۆك پێکدێت، واتە سەرۆکی وڵات، ئەو وڵاتە چ پاشا (مەلیك) بێت، یاخود سەرۆك کۆمار، یانیش سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران. لێرەش پێویستە ئاماژە بەوە بکەین، کە سەرۆکی وڵات لێپرسیاریەتیی سیاسی لە ئەستۆدا نییە، واتە لە ڕووی سیاسی لێپرسراو نییه بەرامبەر بە پەرلەمان، لەبەر ئەوەی زۆربەی زۆری ئەرکەکانی پرۆتۆکۆڵین، هەروەها سەرۆکی وڵات به سومبلی ئەو دەوڵەتە دادەندرێت و رۆڵی میانگیریی لەنێوان هەموو دەسەڵاتەکاندا دەبینێت، بەڵام بەپێچەوانەوە، سەرۆكی وڵات، سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران، لێپرسیاریەتیی سیاسییان لە ئەستۆ دایە و پەرلەمان دەتوانێت لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکات، چونکە زۆربەی زۆری دەسەڵات و ئەرکەکانی دەسەڵاتی جێبەجێکردن دراونەتە سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران، پرنسیپێکی باو هەیە، کە دەڵێت، دەسەڵات لێ چوی بێت لە پرنسیپی دووەم لە سیستەمی پەرلەمانی بریتییە لە هەماهەنگی و چاودێریی بەرامبەر، لەنێوان هەردوو دەستەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن، کە لەم بوارەدا چەندەها خاڵی هەماهەنگی لەنێوان ئەو دوو دەسەڵاتەدا دەبینرێت، هەروەها هەر دوو دەسەڵاتەکە چاودێریی یەکتری دەکەن و لەو بوارەشدا پەرلەمان مافی پرسیار و لێکۆڵینەوە لەگەڵ سەرۆک وەزیران و هەر یەکێك لە وەزیرەکانی هەیە، هەروەها بۆی هەیە متمانەیان لێ وەربگرێتەوە، ئەگەر هاتوو لە ئەرکەکانیان کەمتەرخەم بوون، بەرامبەر ئەوە، ئەنجومەنی وەزیران بۆی هەیە پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە .
2- سیستەمی سەرۆكایەتی:
بەڵام سیستەمی سەرۆکایەتی، کە بۆ یەکەم جار لە ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا سەری هەڵدا و جێبەجێ کرا، زۆر جیاوازە و بەپێچەوانەی سیستەمی پەرلەمانی، لە یەک سەرۆک پێکدێت، کە سەرۆکی وڵاتە و هەموو ئەرك و دەسەڵاتەکانی جێبەجێکردن لە ئەستۆی خۆی دەگرێت، چونکە لەو سیستسەمەدا، ئەنجومەنی وەزیران بوونی نییە، تەنیا وەزیرەکانیش بە فەرمی بە وەزیر ناونابرێن، بەڵکوو ڕاوێژکاری سەرۆکی وڵاتن و مافی بڕیاردان و دەنگدانیان نییە، هەروەها مافی بڕیاردان تەنیا و تەنیا مافی سەرۆکی وڵاتە، قەسەیەکی باو هەیە دەڵێت، پۆستی سەرۆکی ئەمەریکا گرنگترین و گەورەترین پۆستە لە جیهان. پرنسیپی دووەم لە سیستەمی سەرۆکایەتیی بریتییە لە جیاکردنەوەی ڕەها (الفصل المطلق) لەنێوان دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی جێبەجێکردن، واتە هەر یەکێکیان لە بواری خۆی و بەتەنیا کار دەکات و هەماهەنگی و چاودێریی یەکتر لەنێوانیاندا نییە، بۆیە دەتوانین بڵێین، کە سیستەمی سەرۆکایەتی لە زۆر ڕووەوە پێچەوانەی سیستەمی پەرلەمانییە.
3- سیستەمی حكوومەتی كۆمەڵه:
سەبارەت بە سیستەمی حکوومەتی کۆمەڵە (حكومه الجمعیه)، کە سەرەتا لە سویسرا سەری هەڵدا و هەروەکوو لە ناوەکەیدا هاتووە، بریتییە لە کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن، واتە کۆنترۆڵکردنی هەموو جومگە سەرەکییەکانی دەسەڵات، لە هەردوو بوار لەلایەن پەرلەمان، ئەگەرچی ئەنجوومەنێکی راپەڕاندن هەیە، لە بواری دەسەڵاتی جێبەجێکردن، بەڵام رۆڵی ئەو ئەنجومەنە رۆڵێکی لاوەکییە و خودی ئەنجومەنی راپەڕاندن لەلایەن پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت و لەژێر رکێفی پەرلەمان دایە، بەڵام پێویستە ئەوە بڵێین، کە ئەم سیستەمە جگە لە سویسرا، لە هیچ وڵاتێکی دیکەدا سەرکەوتنی بەدەست نەهێناوە.
ئەمە سەبارەت بەو سێ سیستەمە کلاسییکەی باسمان لێوە کردن، هەر یەکێکیان تایبەتە بە کۆمەڵگایەک و بەشێوەیەک داڕێژراوە، کە لەگەڵ سروشتی کۆمەڵگاکەی، خۆی بگونجێنێت، بۆیە کە دەگوازرێنەوە بۆ کۆمەڵگایەکی دیکە، زۆر جار گۆڕانکارییان بەسەردا دێت، تا بەشێوەیەک بگونجێت لەگەڵ ئەو کۆمەڵگایە، لەبەر ئەوەی هەر کۆمەڵگایەک لە جیهان تایبەتمەندیی خۆی هەیە، کە جیای دەکاتەوە لە کۆمەڵگاکانی دیکە، چ لە بواری ئاستی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی، یان ئابووری، یاخود رۆشنبیری، بۆیە ئەو سیستەمانە و بەتایبەتی سیستەمی پەرلەمانی، کە گوازرایەوە بۆ وڵاتانی دیکە، گۆڕانکاریی بەسەردا دێ.
سیستەمی سیاسیی تێکەڵاو:
لێرەدا باس لە سیستەمی سیاسیی فەرەنسا دەکەین، کە لەژێر سێبەری دەستووری کۆماری پێنجەم، لە ساڵی 1958 دامەزرا، کە بە سیستەمی سیاسیی تێکەڵاو، یاخود سیستەمی پەرلەمانیی گەشەکردوو ناو دەبرێت و ئەو سیستەمە لە بنەڕەتدا سیستەمێکی پەرلەمانییە، بەڵام هەندێ دەستکاریی کراوە، کە بریتییە لە هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، بەپێی هەموارکردنی دەستووری ساڵی 1962، ئەوە کرا بە دەق، کە سەرۆکی کۆمار بە هەڵبژاردنێکی گشتی و راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە هەڵبژێردرێت، هەروەها بەپێی هەمان هەموارکردن ماف بە سەرۆک کۆمار درا، کە پەرلەمان (کۆمەڵی نیشتمانی) هەڵبوەشێنێتەوە، بەڵام لەدوای راوێژکردن لەگەڵ سەرۆکی حکوومەت، سەرۆکی هەردوو ئەنجوومەنی دەسەڵات و سەرۆک وەزیران، بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت، کە سەرۆک وەزیران پەراوێز کرابێت و بەبێ دەسەڵات مابێتەوە، لەبەرئەوەی سەرۆک کۆمار ناتوانێت بەبێ هەماهەنگیی سەرۆک وەزیران، وڵات بەڕێوە ببات، بەڵکوو سەرۆک کۆمار هەموو کارتەکانی یاریی سیاسیی لەدەستدا نییە، هەموو دەسەڵاتەکان لەدەست ئەودا بنێت، بەبێ هاوکاریی حکوومەت بڕیارەکان دەربکات.
ئەمە لەلایەک، لە لایەکی دیکەشەوە، بەهێزکردنی پێگەی سەرۆک کۆمار و زیادکردنی دەسەڵاتەکانی، بووە هۆی گچکەکردن و کەمکردنەوەی رۆڵی پەرلەمان، ئەمەش شتێکی ئاشکرایە، کە دامەزرێنەرانی دەستووری ساڵی 1958 مەبەستیان ئەوە بوو، کە رۆڵی پەرلەمان کەم بکەنەوە و لەم بوارەدا میشال دوبریە، کە شارەزایەکی یاسای دەستوورییە، دەڵێت، سیستەمی سیاسی له كۆماریی سێیەم و چوارەم له فەرنسا بەره و سیستەمی كۆمەڵه دەشكایەوه، بۆیە پێویستە سیستەمی پەرلەمانی تازه بكرێتەوه و دابمەزرێت، بەڵام بەبێ سەروەریی پەرلەمان و بەپێی دەستووری سەرەوە، پەرلەمان ولایەی عامەی لە بواری یاسادانان نەما، چونکە ماددەی 24 لە دەستوور ئەو بابەتانەی دیارکرد، کە پەرلەمان دەتوانێت یاسایان تێدا دەربکات، هەروەها دەستوور دەسەڵاتی بە حکوومەت دا، کە رێساكان (لوائح) دەربکات.
قۆناغه‌كانی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم:
شایه‌نی باسه، كه ئه‌و پرۆژه ده‌ستووره‌ی ئه‌مڕۆ له‌به‌رده‌ستماندایه، به‌ئاسانی نه‌هاتووەته دی، به‌ڵكوو ئه‌وه به‌رهه‌م و ره‌نجی چه‌نده‌ها ساڵه و له‌دوای هه‌وڵێكی زۆری لایه‌نه سیاسییه‌كان و شاره‌زایانی ئه‌و بواره گه‌یشتووەته ئه‌و ئاسته، بۆیه به پێویستمان زانی، ئاماژه به قۆناغه‌كانی نووسینه‌وه‌ى ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان بكه‌ین.
وه‌كوو ئاماژه‌مان پێكرد، پرۆژه‌ى ده‌ستوور له پڕێكه‌وه نه‌گه‌یشتووەته ئه‌و قۆناغه، به‌ڵكو به چه‌ند قۆناغێک تێپه‌ڕیوه و ده‌توانین بڵێین، كه هه‌وڵه‌كانی هه‌رێم بۆ دامه‌زراندنی ده‌ستوور ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵی 2002. شایانی باسیشه، كه ئه‌و كاتی دوو ئیداره هه‌بوو له هه‌رێم، واته ئیداره‌ى هه‌ولێر و ئیداره‌ى سلێمانی، له په‌رله‌مانی كوردستان لێژنه‌یه‌ك به سه‌رۆكایه‌تیی سه‌رۆكی په‌رله‌مان و چه‌ند په‌رله‌مانتارێك و چەند شاره‌زایه‌كی یاسایی بۆ دانانی پرۆژه‌ی ده‌ستوور پێكهێنرا، دوابه‌دوای گه‌ڵاڵه‌كردنی پرۆژه‌كه له‌لایه‌ن ئیداره‌ی هه‌ولێر، لێژنه‌یه‌كی هاوبه‌ش له هه‌ردوو ئیداره‌ی هه‌ولێر و سلێمانی بۆ تاوتوێكردنی پرۆژه‌كه و ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی پێکهێنرا. ئه‌و لێژنه‌یه چه‌ندین كۆبوونه‌وه‌ى کرد، كه بووه هۆی گۆڕینی چه‌نده‌ها بڕگه و مادده له پرۆژه‌ى یه‌كه‌م و له ئه‌نجامدا، هه‌ردوو لا له‌سه‌ر پرۆژه‌یه‌كی تۆكمه و پێشكه‌وتووتر رێكکه‌وتن و له‌دوای ئاماده‌كردنی پرۆژه‌كه له‌لایه‌ن هه‌ردوو لایه‌نی سه‌ره‌وه، سه‌ركردایه‌تیی سیاسیی هه‌رێمی كوردستان، كۆبوونه‌وه‌یەكی له شاری كۆیە کرد، كه 36 حزب و لایه‌نی سیاسیی هه‌رێمی كوردستان به‌شدارییان تێدا كرد و له ئه‌نجامی ئه‌و كۆبوونه‌وه‌یه‌دا، به تێكڕای ده‌نگی حزب و لایه‌نه به‌شداربووه‌کان، پرۆژه ئاماده‌كراوی ده‌ستوور په‌سه‌ند كرا.
له ساڵی 2005 لێژنه‌یەكی 19 كه‌سی له ئه‌ندامانی پەرلەمانی كوردستان و شاره‌زایانی بواری یاسایی و ده‌ستووری پێكهێنرا، بۆ پێداچوونه‌وه به پرۆژه‌ی ده‌ستووره‌كه و ئه‌و لێژنه‌یه ده‌ستبه‌كار بوو و داواى له هه‌موو چین و توێژه‌كانی خه‌ڵكی كوردستان كرد، كه سەرنج و تێبینی و پێشنیاری خۆیان ئاراسته‌ی لێژنه‌كه بكه‌ن. ئه‌وه‌بوو، كه زیاتر له 5000 پێشنیار پێشكه‌ش به لێژنه‌كه كرا و ئه‌ویش هه‌موویانی رێكخست و تاوتوێی كردن و له ئه‌نجامی به‌راوردكردنی بە چه‌نده‌ها ده‌ستووری جیهان و تاوتوێی پێشنیاره‌كانی سه‌ره‌وه، لێژنه‌كه توانی له ساڵی 2008 بگاته ده‌قی كۆتایی پرۆژه‌ى ده‌ستوور. شایانی باسه، كه دوابەدوای ئەوە، یاسای ژماره 16ی ساڵی 2008 له‌لایه‌ن په‌رله‌مانی كوردستان ده‌رچووبوو، بۆ چۆنیه‌تیی په‌سه‌ندكردنی پرۆژه‌كه و ئه‌نجامدانی راپرسی له‌سه‌ری و له 24/6/2009 پڕۆژه‌كه خرایه بەردەم ئه ندامانی پەرله‌مان بۆ دەنگدان و به 97 له كۆی 98 ده‌نگ په‌سه‌ند كرا و پرۆژه‌كه به‌و شێوه‌یه و به یاسای ژماره 9ی ساڵی 2009 پەسەند كرا و ئاماده كرا بۆ راپرسی، به‌ڵام ئه‌وه‌ى جێگای داخه، ئه‌و راپرسییه‌یە بە پاساوی جۆراوجۆر ئه‌نجام نه‌درا و پرۆژه‌كه به‌و شێوه نیوه‌چڵیه مایەوه، بۆیه هه‌تا ئێستا هه‌رێمی كوردستان نه‌بووه‌ته خاوه‌ن ده‌ستووری خۆی.
المصادر: باللغة العربية
- د. اسماعيل الغزال – القانون الدستوري والنظم السياسية – المؤسسة الجامعية للدراسات والنشر والتوزيع – بيروت – لبنان – الطبعة الأولى
- د. هاني علي الطهراوي – النظم السياسية والقانون الدستوري – دار الثقافة للنشر والتوزيع – عمان – الأردن – الطبعة الأولى – الأصدار الثاني
- ميشيل ستيوارت – نظم والحكم الحديثة – ترجمة أحمد كامل و الدكتور سليمان الطماوي – دار الفكر العربي
- د. ماجد راغب الحلو – النظم السياسية والقانون الدستوري – منشأة المعارف بالأسكندرية 2005
- د. محسن خليل – القانون الدستوري والنظم السياسية بدون اسم مطبعة أو رقم طبعة 1987
- د. محمد عمر مولود – الفدرالية وامكانية تطبيقها كنظام سياسي – العراف نموذجاً – المؤسسة الجامعية للدراسات والنشر والتوزيع – بيروت – لبنان – الطبعة الأولى
- د. منذر الشاوي – القانون الدستوري – نظرية الدولة – مركز البحوث القانونية – بغدار
- د. سعد عصفور – المباديء الأساسية في القانون الستوري والنظم السياسية – منشأة المعارف بالأسكندرية – بدون رقم طبعة أو سنة طبع.
- د. عبد الحميد متولي و أحمد كامل و د. سليمان الطماوي – القانون الدستوري والنظم السياسية – منشأة المعارف بالأسكندرية – بدون رقم طبعة أو سنة طبع.
- د. عبد الكريم علوان – النظم السياسية والقانون الدستوري – دار الثقافة للنشر والتوزيع – عمان – الأردن – الطبعة الأولى – الأصدار الثالث
- د. عدنان طه الدوري – القانون الدستوري والنظم السياسية – دار الكتب الوطنية – بنغازي – ليبيا – الطبعة الأولى
- د. عصام سليمان – الأنظمة البرلمانية بين النظرية والتطبيق – دراسة مقارنة – منشورات الحلبي الحقوقية – بيروت- لبنان- الطبعة الأولى
- د. نوري لطيف – القانون الدستوري والنظام الدستوري في العراق – مطبعة علاء – بغداد – الطبعة الثانية
- د. نعمان أحمد الحطيب – الوسيط في النظم السياسية والقانون الدستوري – دار الثقافة للنشر والتوزيع – عمان – الأردن – الطبعة الأولى – الأصدار الرابع
- د. فائز عزيز أسعد – انحراف النظام البرلماني في العراق – مطبعة السندباد – بغداد – الطبعة الثانية
- د. شمران حمادي – النظم السياسية – مطبعة الأرشاد – بغداد – الطبعة الرابعة – 1975.
